TAM ZAMANINDA ÜRETİM

GİRİŞ

Son zamanlarda sosyal, kültürel, teknolojik ve ekonomik alanlarda yaşanan gelişmeler paralelinde, aynı zamanda küresel pazarların oluştuğu günümüz dünyasında insanların satın alma kararları ve yaşam biçimleri değişmektedir. Böyle bir ortamda işletmelerin varlıklarını koruyup, rekabet edebilme güçlerini sürdürebilmeleri ve müşterilerin gereksinimlerini en iyi şekilde karşılayabilmeleri için değişmeleri ve her alanda yeniliklere açık olmaları kaçınılmazdır. Bu durum geleneksel üretim sistemlerinde bir değişimi zorunlu kılmaktadır.

Günümüz dünyasında rekabetin yoğunluğu ürün yaşam sürelerini

kısaltmakta ve işletmelerin dünyanın her yanında müşterilerine daha kaliteli ve daha ileri teknolojide malları, diğer işletmelere kıyasla daha hızlı ve daha düşük fiyatlarla sunmasını zorunlu kılmaktadır. Bu gereksinimler tam zamanında üretim ( TZÜ ) sistemini doğurmuştur. Kısaca “stoksuz üretim” biçiminde tanımlanabilen TZÜ sistemi sıfır stok ve sıfır hata ideallerine ulaşmak için, mamule değer katmayan faaliyetleri ortadan kaldırmayı ve en üst düzeyde kaliteye ulaşmayı hedeflemektedir. Böylelikle işletmelerin başta stok maliyetleri olmak üzere maliyetlerini en aza indirebilmeleri, üretim boyunca meydana gelebilecek fire ve kayıpları olabilecek en düşük seviyelere çekebilmeleri sağlanarak, daha verimli ve daha rekabetçi bir konuma gelmeleri mümkün olmaktadır.

TAM ZAMANINDA ÜRETİM SİSTEMİ

Üretim, ürünlerin ve hizmetlerin yapılmasıyla ilgili bir kavramdır. Ürünler, tüketici istek veya ihtiyaçlarını karşılayan somut varlıklar olarak ifade edilirken; hizmetler, sadece ifa edildiği anda tüketicilerin gereksinimlerini karşılayan soyut çabalardır(İpek 1995). Üretimin temel amacı, bireylerin gereksinimlerini kaliteli ürün veya hizmet sunma yoluyla tatmin etmektir. Bu nedenle ürünlerin çeşitli üretim faktörleriyle meydana getirilmesi, taşınması, depolanması gibi faaliyetlerin tümü insan gereksinimlerini karşılamaya yönelik çabalar bütünü olduğu için üretim sayılmaktadır. Kısaca hammadde ve yardımcı maddelerin bir isleme tabi tutularak ortaya çıkarılan fayda ürün kavramıyla; depolama, taşıma, satış yapma, satış sonrası faaliyetler sonunda yaratılan fayda ise mamule dayalı olan hizmetler seklinde tanımlanmaktadır(Şahin 2001).

TZÜ Sisteminin Tanımı

TZÜ, bir imalat hattındaki her bir parçanın, bu imalat hattını izleyen

safha tarafından ihtiyaç duyulan kadar derhal üretildiği bir sistemdir. TZÜ, hemen hemen stoksuz üretim olmaktadır. İdeal olarak, TZÜ sistemi sıfır stokla çalışmaktadır. İhtiyaç duyulduğu kadar malzeme ( MAN ), minimum stok üretim sistemi ( MIPS ) ve sıfır stokla üretim sistemi ( ZIPS ) kavramları, Tam zamanında ( JIT ) yaklaşımını ifade eden kavramlardır. Tam zamanında üretim sistemi pek çok şekilde tanımlanmış ve ifade edilmiştir. Tam zamanında felsefesi, üretimin her aşamasındaki israfa ve verimsizliğe karşı açılmış, çok cepheli bir işletmecilik savaşı olarak tanımlanabilir(Ünal 2007). Diğer tanımlarsa şöyledir(Ünal 2007):

• 1981’de Monden şöyle bir tanım yapmıştır: “TZÜ” kısa dönemde, gerekli zamanda, gerekli miktarda, gerekli ürünleri üretmektir.

• 1983’te Hall bir üretim sistemi ve felsefesi olarak TZÜ’ nün tanımını şöyle yapmıştır: “Dar anlamıyla TZÜ; gerekli zamanda, gerekli yerde, yalnızca gerekli malzemeyi bulundurmayı amaç edinen malzeme hareketi ve iletimidir.

Geniş anlamıyla TZÜ; gerekli malzeme hareketini tam zamanında yapan bütün imalat faaliyetlerini kapsar”.

• “TZÜ; israfı sürekli olarak ortadan kaldırmaya dayalı mükemmelliğe

ulaşmaya yönelik bir yaklaşımdır”. Verimliliği artırmayı temel amaç edinen tam zamanında ( JIT ) üretim sisteminde kural, hammadde ve malzemenin üretim sırasında tam kullanılacağı zaman satın alınması ve üretim süreci tamamlandıktan sonra da mamulün alıcılara hemen teslim edilmesidir. Bu tanımlardan sonra TZÜ “Gerektiği zaman gerektiği kadar mamulü satabilmek amacıyla, satılabilecek kadar mamulleri gerekli miktar ve zamanda üretebilen üretim sistemidir.” biçiminde tanımlanabilir.

Tam Zamanında Üretim  Sisteminin Dayandığı Temeller

Tam zamanında üretim sisteminin dayandığı temeller aşağıda sıralanmıştır(Kılıç 1998);

Ürünleri Ekonomik Üretime Yönelik Dizayn Etmek: Ürün dizayn

edilirken, temin edilebilen üretim araçları ve süreçleri göz önünde bulundurulmalıdır. Gereksiz karmaşık işlemler kaldırılmalı ve ürün en az maliyetle üretilecek şekilde dizayn edilmelidir. Ürün dizaynında; modüler yapı ve basitlik mühendisin rehberi olmalıdır.

İmalat Akışını Kolaylaştırmak İçin İşyeri Düzenlemesi Yapmak:

İşyeri düzenlemede; malzeme hareketlerini en aza indirecek veya ortadan kaldıracak değişiklikler yapmalıdır. İmalat ön sürelerinin (leadtime) %90’ını işlevi üretim olmayan süreçler (non-production time) oluşturmaktadır.

Çalışanların Katılımını Sağlayıcı Programlar Oluşturmak: İmalat

sürecine çalışanların bilgisini katan ve çalışanları motive edici programlar oluşturulmalıdır. (Kalite kontrol çemberleri vb.)

Doğru Veriyi Elde Etmeye Yönelik Çalışmalar Yapmak: Hiçbir

sistem yanlış veri ile çalışamaz. Verilerin doğruluğu ve kesinliğini sağlamak için sorumlu insanlar atanmalı ve doğruluğu ölçmek için programlar oluşturulmalıdır.

Kağıt Çalışmasını Azaltmak: Çok fazla kopyalanmış rapor, zamanla

güncelliğini yitirir ve karar verme aşamasında geçersiz hale gelir. Veriyi güncelleştirmek, anında veriyi alabilmek ve etkileşimli karar vermek için gerçek zamanlı (real time) ve çevrimiçi (on - line) sistemler kullanılmalıdır.

Üretim fire oranını Azaltmak: Üretim fire oranının oluşması; öncelikle

kapasite, işgücü ve malzemenin israf edilmesidir. Üretim fire oranının maliyeti, üretilen ürünün değerinden daha fazladır. Gerçek maliyet, aynı zamanda yeniden çizelgeleme, yeniden sipariş, sevkıyat, kayıp ön süreleri, vb. maliyetleri içerir.

Stokları Azaltmak: Aşırı stoku ortadan kaldırmak gerekir. Çünkü bu

aşırı stok sadece gereksiz bir maliyet oluşturmaz aynı zamanda da işletme içindeki diğer problemleri de gizler. Bu stoklar çok fazla kişinin istihdam edilmesine, çok çeşitli güvenlik stoklarına ve üretim sürecinde oluşan stoklara neden olmaktadır. Bu yüzden stokları en az düzeye düşürmek gereklidir.

Bütün Alanlarda Sürekli Gelişmeyi Sağlamak: Varılacak hedefler

ortaya konmalı ve bunlar başarıldığı zaman daha büyük hedefler ortaya konmalıdır. Örnek olarak verilerin %100 doğruluğunu sağlamak, sıfır üretim fire oranı, sıfır stok düzeyine ulaşmaya çalışmak gibi. Bu hedeflere, gerçek problemler çözülerek ulaşılabilir.

Tam Zamanında Üretim Sisteminin Amaçları

TZÜ, üretiminin her aşamasında israfı ortadan kaldırmak için iki hedef

belirlemiştir. Bu hedefler(Açık 2006):

• Sıfır stok; hammadde, yarı mamul ve mamul temelinde,

• Sıfır hata; satın alınan ve üretilen parça ve mamullerde.

Bu iki hedef idealize edilmiş işletme hedefleridir. Bunların tam olarak gerçekleşmesi de olası değildir, ancak bu hedefler doğrultusunda işletme içi sürekli iyileştirmeye gidilmelidir.

TZÜ sisteminin sıfır stok ve sıfır hata ideallerine ulaşabilmesi için gerçekleştirmesi gereken amaçlar şunlardır(Açık 2006):

• Mamule değer katmayan faaliyetlerin ortadan kaldırılması,

• En üst düzeyde kaliteye ulaşmaktır.

Tam Zamanında Üretim Felsefesinin Amaçları

  Tam zamanında üretim felsefesinin amaçlarını aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz(Aksoy 2005); 

İmalat ara stoku düzeylerini en aza indirmek,

İmalat ara stok düzeylerindeki dalgalanmaları ortadan kaldırarak envanter kontrollerini kolaylaştırmak,

İmalat içi operasyonlar arasında talep dalgalanmalarından kaynaklanan dengesizlikleri azaltarak düzgün üretim akışlarını gerçekleştirmek,

Atölyede merkeziyetçi olmayan bir kontrol sistemi ile kontrol fonksiyonunu etkin düzeyde gerçekleştirmek,

Üretim fire oranını azaltmak.

Tam Zamanında Üretim felsefesini klasik sistemlerden ayıran farklı ve yeni olan taraf, bu felsefenin, üretim ortamındaki problemleri kapatmak ve olumsuz etkilerini azaltmaya çalışmak yerine, problemlerin temeline inerek çözümlemek için sürekli çaba harcamayı özendiriyor olmasıdır(Aksoy 2005).

Tam Zamanında Üretim Sisteminin Aşamaları

Tam zamanında üretim sisteminde hammadde girişinden, ürün oluşumu ve çıkışına kadar geçen süre beş aşamadan meydana gelmektedir. Bu aşamalar(Ünal 2007);

İşleme süresi: Ürünün üzerinde çalışıldığı süre.

Kontrol süresi: Ürünün istenilen kalitede bulunması, eğer bu seviyede değilse, istenilen kaliteye gelinceye kadar yapılan çalışmalar için harcanan süre

Taşıma süresi: Ürünün bir yerden diğer yere taşınması için geçen süre. 

Bekleme süresi: Ürünün, işlem görme, taşıma, kontrol gibi unsurlar için beklediği süredir.

Depolama süresi: Yarı mamul ve mamullerin işlem görme ve veya sevk edilme için stok kapsamına alınıp bekletildiği süredir.

Tam Zamanında Üretim’in üç temel ana esası(Başer 2008) ;

• Savurganlığı ve kaçağı elimine ederek önleme,

• Toplam kalite kontrolü,

• Personel ve işçi politikalarıdır.

Tam Zamanında Üretim’in esaslarının özelliklerini vurgulamak ve belirtmekte fayda vardır(Başer 2008); 

• Ürün dizaynı aşamasında yaşanan üretim problemlerini göz önünde bulundurarak, mükemmel bir arz ve ürün dizaynı kesişmelerini sağlamak,

• Hammaddenin alımının zamanında olmasını sağlayacak iş bağlantılarını yapmak,

• İleri görüşlülük, ileride neler olabileceğini iyi gözleyebilmek,

• Kanban metodunu kullanmak,

• Arz-talep dengesini, arza göre ürünün üretiminin zamanını ve siparişin hazırlık aşamasını iyi ayarlamak,

• Etkili bir çark sistemini, yani hammadde ve malzemeden ürüne ulaşan çark sistemini daha hızlı ve etkili olarak sağlamak,

 Tam Zamanında Üretimin Diğer Klasik Sistemlerden Farkı

TZÜ prensibini uygulamak isteyen bir yönetici konuyu daha derinden incelediği takdirde, geleneksel stok kontrolü ile arada önemli fark bulunduğunu görür. TZÜ prensibinin uygulandığı üretim sisteminin üretim özellikleri şöyle sıralanabilir(Ünal 2007):

1- Mamul politikası: Pazar sınırlıdır, az çeşit, çok miktar, düşük maliyet ve

yüksek kalite öncelik taşır.

2- Kapasite kullanımı: Son derece esnek, verim nispeten az

3- Fabrika düzeni: Sürekli akış, küçük alanlar, taşıma uzaklıkları.

4- İşgücü: Değişik yeteneklere sahip, esnek işgücü, ekip çalışması, işçiler

arasında sıkı işbirliği, etkin bir öneri sistemi, fertlerin sorumluluk taşıması, ödül sistemi.

5- Üretim programları: Küçük parti hacimleri, bir modelden diğerine geçiş süresi çok kısa.

6- Stoklar: İş istasyonları arasında minimum stok, malzeme ve parça siparişleri çok küçük.

7- Tedarik kaynakları: Az sayıda tedarik kaynağı, etkin haberleşme,

zamanında teslim. Tedarik kaynakları firmaya yakın mesafede.

8- Kalite: Çok düşük üretim fire oranı, seyrek muayene istasyonları, sürekli

süreç kontrolü

9- Tamir bakım: Basit tamir bakım işçinin sorumluluğuna verilir. Koruyucu

bakım ağırlık taşır.

10- Üretim kontrolü: İşçiye sorumluluk verilir, kontrol işlemleri basit, fazla

kayıt yok.

Tam Zamanında Üretim Sisteminin Unsurları

TZÜ konusunda en çok araştırılan konulardan birisi de hangi unsurların ya da yönetim tekniklerinin bileşiminden oluştuğunun belirlenmesidir. Yapılan araştırmalar, TZÜ sistemlerinin kompozisyonunun, büyük ölçüde işletmenin ihtiyaçları ve özellikleri (büyüklük, üretim tipi, sektör vb.) tarafından belirlendiğini ortaya koymaktadır. Sistemin çıktıları; maliyetler, kalite ve insana saygı olarak özetlenebilir. TZÜ sistemi, bu çıktıların elde edilmesinde dört temel kavramdan yararlanmaktadır(Açık 2006).

Tam zamanında kavramı, sadece gerekli parçaların, gerekli miktarlarda, gerekli olduğu zaman üretilmesi durumunu açıklar(Açık 2006)

.

Otonomasyon kavramı, otonom hata kontrolü olarak tanımlanabilir. Otonomasyon, hatalı parçaların üretim akışına karışıp sonraki süreçlerde üretimi kesintiye uğratmasını engelleyerek “tam zamanında” kavramını destekler(Açık 2006).

Esnek İşgücü kavramı, talep dalgalanmaları karşısında işgücü

sayısının değiştirilmesidir(Açık 2006).

Yaratıcı Düşünce kavramı ise, çalışanların önerileri ile sürekli gelişmenin sağlanmasıdır(Açık 2006).

TZÜ ortamında bu dört kavramın gerçekleştirilebilmesi ise aşağıda belirtilen sistemlerin devreye girmesi ile sağlanmaktadır(Aksoy 2005).

1. Tam zamanında üretimi gerçekleştirmek için kanban sistemi.

2. Talep dalgalanmalarına uyum sağlayabilmek için üretim dengeleme yöntemleri.

3. İmalat ön sürelerini azaltmak için tezgâh hazırlık zamanlarını azaltma

yöntemleri.

4. Hat dengesinin sağlanabilmesi için operasyonların standardizasyonu.

5. Esnek işgücü kavramını gerçekleştirebilmek için yerleşim planlaması ve çok fonksiyonlu işçiler.

6. Sürekli gelişmeyi sağlamak üzere sorun çözme grupları ve öneri

sistemleri.

7. Otonomasyon kavramını gerçekleştirmek üzere görsel kontrol

sistemleri.

8. İşletme genelinde kalite kontrol yaklaşımını uygulayabilmek için işlevsel yönetim modeli

Tam Zamanında Üretimin Bileşenleri

TZÜ tesisinin elemanları, gerekli aparatlar ve işçilerden gelen çıktılarla ilgilenir. TZÜ’ in hedeflerine tam olarak ulaşabilmesi için üretimin anlamının değerlendirilmesi yeniden düzenlemesi ve iyileştirilmesi gerekmektedir. Kendilerini bu işe adamış şirketler kendi süreçlerinin değerini bilebilir ve onu TZÜ felsefesi ile bağdaşabilecek şekilde gerçekleştirebilir. Pilot projeleri, hazırlık zamanlarında azalma, planlama ve strateji, çalışma birimleri, esnek işgücü, odaklanmış fabrikalar, işçilerin katılımı, müşteriye ulaşım, tedarikçilerin sayısında azalma, üretim kontrolü, kalite sonuçları; TZÜ’ in bileşenleridir(İpek 1995).

 Tam Zamanında Üretimde Çalışma Yeri Organizasyonu

Çalışma yeri organizasyonu, problemleri su üzerine çıkartıp neticede organizasyon içinde yok etmeyi amaçlayan bir süreçtir. Bu süreç işletmenin tüm ünitelerine ihtiyaç duyar, fakat bu tesislerle başlar. Çalışma yeri organizasyonu tesiste başlatılmaktadır ve kademe kademe şirketteki diğer alanlara uzanmalıdır. Çalışma yeri organizasyonu kavramı organizasyon politikalarını, inançlarını ve değerlerinin yansımasını içerir. Çalışma yeri organizasyonu hızlı adımlarla başlar, fakat akış boyunca meydana gelen problemler sorumluluk içerisinde yavaşça yerine getirilmelidir. Çalışma yeri organizasyonunun yerine getirmesi gereken 5 adım vardır(Ünal 2007). 

Açıklık ve Basitleştirme: Bu adım işçinin ve makinelerin performansını

düşüren gereksiz malzemelerin yok edilmesini gerektirir. Gereksiz malzemeler israfa ve çöpe neden olur. Üretimde sadece çalışma ortamında gerekli olan malzemeler için yer vardır. Çalışma ortamının sadeleştirilmesi gereksiz materyalleri yaratan etkilerin belirli sınırlar içerisine alınması değildir. Diğer alanlara ve yönetim sonuçlarına uzanmalıdır. Yönetim sonuçları eldeki materyal, yedekleme elemanı, ölçüm aletleri, araçlar, takvimleşmenin sabitliğini içerir. Bu sonuçlar gereksiz materyallerin mevcudiyetinin arkasındaki kökten sebepleri meydana çıkartma çalışmalarını ortaya koymalıdır.“Eldeki malzeme” atölyede yeni operasyon başlaması için bekleyen malzemelerin mevcudiyetine başvurur. Karar vermek için gerekli olan zaman ve bu kararların amaçları ve bunların bu sonuçlarla bağlantısı “Eldeki malzeme” kavramıyla ilgilidir. Yedekleme elemanları üretimin ağır yüklemelerinin yerini çoğu zaman tutar. Yada eğer yeni bir ekipman söz konusu ise makinelerin performanslarını düşürebilecek her türlü etkiyi yok eder(Ünal 2007)

Yerleştirme: Yerleştirme fonksiyonları ve çalışanların bu fonksiyonlarla

ilgili endişeleri tarafından işlemlerin düzenlenmesini önerir. Bu organizasyonlarda uygulanan genel kurallar gerekli stoklama alanları için stokların olabileceği kadar geliştirilmesini önerir. Yerleştirmenin başarısı çoğunlukla çalışanların başarısına dayanır ki buda sürekli temelin standartlarıyla tanımlanabilir. Bu standartlar aletlerin tasarlandıkları yere geri dönmelerini sağlamak için tüm çalışanlar tarafından bilinmelidir. Örneğin özellikli operasyonlar için kullanılan araçlar tasarlandıkları yere geri dönmelidir ve operasyonlarda genellikle genel amaçlarda kullanılan araçlar genel stoklama alanlarına geri dönmelidir. Bu stoklama alanları genel ve özel olmak üzere iki kategoriye ayrılır(Ünal 2007).

Temizlik: Temizliğin sonucunda kaliteli işte, güvenlikte ve çekinilen

problemlerin çözümünde ilerleme sağlanır. Temizleme standartları organizasyondan meşgul olunan üretimin tipine dayanan organizasyona ayrılabilir. Fakat tüm organizasyonlar yukarıda bahsedilen hedeflere ulaşabilmek için doğrudan temizlik çabalarına başlamalıdır(Ünal 2007).

Temizlik şu iki fonksiyonu yerine getirir.

1-Görülürlükte artış

2-Önleyici bakım

Disiplin: Disiplin tesiste bulunan tüm çalışanların ve yönetimin işyeri

organizasyonu kurallarına ve standartlarına bağlanmasını gerektirir Bunun anlamı organizasyonundaki bütün üyeler standartlara ve kurallara uymalıdır. Katılımcılığın hedeflerinin başarısından başka, onun kadar önemli olarak hedeflerin gelişiminin kalitesini içeren katılım süreci geliştirilir(Ünal 2007).

Katılımcılık: İşyeri organizasyonunda katılımcılık tek bir adımda

bitirilemez. Bu diğer adımları tamamlayıcı bir adımdır ve organizasyonun başarıyla düzenlenmesinin temelidir. Katılımcılık sadece ortakların günlük işlere yardım etmesiyle değil yöneticiler, düzeltici kişiler ve mühendislerden oluşan üyelerinin organizasyona yerleştirilen kurallara ayak uydurmalarıyla olur(Ünal 2007).

Tam Zamanında Üretim Sisteminin Aşamaları

Kanban Sistemi Kanban sistemi, TZÜ ortamında malzeme

hareketlerinin kontrolü ve bu bağlamda üretim etkinliklerinin planlanması amacıyla kullanılan yeni bir üretim kontrol (çizelgeleme) yaklaşımıdır. Kanban sistemi; bir işletmenin her sürecinde ve aynı zamanda işletmeler arasında gerekli zamanda, gerekli miktarlarda, gerekli ürünlerin üretimini uyumlu olarak kontrol eden bir bilgi sistemidir. Kanban sistemi, TZÜ sistemin bir alt sistemidir.  Kanban sisteminde kullanılan Kanban kartları genellikle dikdörtgen biçiminde, plastik, karton veya metal olan ve üzerinde belirli bilgiler taşıyan kartlardır. Kanban kartı; kullanıldığı yer, parça numarası, parça adı, parçanın tanımı, kanban numarası, parça sayısı ve kanban oranı, kanbanın düzenli olarak konulduğu kutunun tanımlayıcı kod numarası ve ismi, kanbanın teslim edileceği iş istasyonunun yeri gibi bilgileri içermektedir. Kanbanlar daima üretim akışına ters yönde ancak fiziksel birimlerle birlikte sondan başa doğru hareket ederek üretim aşamalarını birbirine bağlarlar. Üretim aşamalarının bu şekilde birbirine bağlanması sonucunda ise sadece gereken parçalar, gerekli olan miktarda ve gerektiği zaman üretilmekte ve aşamalar arasında ara stoklara ihtiyaç kalmamaktadır. Bu zincirin, işletme dışında satıcılara kadar uzatılması durumunda ise hammadde stokları da kaldırılmış olacaktır(Açık 2006).

Temel Kanban Çeşitleri ve Kullanımları

Çekme Kanbanı: Çekme kanbanı, bir sonraki iş merkezinin, bir

önceki iş merkezinden çekmek istediği parça cinsi ve miktarını belirleyen parça ve malzeme çekmek amacıyla kullanılan kanbandır(Ünal 2007). 

Üretim-Sipariş Kanbanı: Üretim - sipariş kanbanı, bir önceki iş

merkezinin üretmesi gereken parça cinsi ve miktarını belirleyen kanbandır(Ünal 2007).

Sinyal ( İşaret ) Kanbanı: Kafile üretimi yapılan imalat ortamlarında

sinyal kanbanı kullanılmaktadır. Sinyal kanbanı, genellikle kafiledeki kutulardan birine iliştirilmiş olarak bulunur ve bulunduğu yer itibarı ile sipariş verme noktasını (reorder point) belirler. Üretim sırasında sinyal kanbanının iliştirildiği kutuya gelindiğinde söz konusu kafile için üretim emrinin çıkarılması gereklidir44. Sinyal kanbanı, malzeme kanbanı ve üçgen kanbanı olarak ikiye ayrılır. Malzeme kanbanı, sinyal kanbanının dikdörtgen şeklinde olan türüdür. Bu kanban üretim süreçlerine malzemeyi ne zaman, nereden ve ne miktarda temin edeceklerini belirtir. Bu kanban türü, parti üretimde malzeme gereksinimi için kullanılır. Eğer yeniden sipariş noktası işaret kartından daha yüksekte kurulu ise bölümde üretim sorun olmaya başlamadan önce malzeme gereksinimi sağlanabilir(Ünal 2007).

Satıcı Kanbanı: Satıcılardan parça çekmede kullanılan bu kanban

satıcıya gerekli parçaları göndermesi için talimat vermek amacıyla kullanılır. Genelde taşıma maliyeti parça fiyatına dahil edildiği için teslimatların satıcılar tarafından yapılması gereklidir(Ünal 2007).

Acil İhtiyaç Kanbanı: Bu tür kanbanlar hatalı bir işlem, sonradan

yapılan eklemeler veya talepte oluşan ani değişmeler sonucunda geçici olarak dağıtılan ve iş sona erdiğinde hemen toplatılan kanbanlardır(Ünal 2007). 

Özel Kanban: Sipariş üretimi için hazırlanan ve her sipariş için

 dağıtılıp toplanan bir kanban türüdür(Ünal 2007).

Tam Zamanında Üretim Sisteminin Etkileri

TZÜ sistemini benimseyen işletmelerin maliyet muhasebesi sistemlerinde, aşağıdaki değişiklikleri bir veya bir kaçı bir arada görülebilir(Ünal 2007).

Bazı maliyetlerin direkt izlenebilirliğinin artması : Önceden endirekt

maliyetler şeklinde sınıflandırılan çoğu faaliyet, TZÜ’de direkt maliyetler grubuna dahil olmuştur. Örneğin, geleneksek yönetim ortamlarında hizmet yeri işçileri tarafından gerçekleştirilen bakım onarım faaliyetleri ile üretime hazırlık faaliyetlerinin, TZÜ’de üretim hücrelerindeki işçiler tarafından yerine getirilmesi gibi. Üretim faaliyetlerindeki bu değişim, TZÜ sistemlerinde her bir mamul hattı için maliyetlerin direkt izlenebilirliğini artırmıştır(Ünal 2007).

Endirekt faaliyetler için maliyet havuzlarının ortadan kaldırılması veya

azaltılması : Bu değişiklik, maliyetlerin izlenebilirliğindeki artışa bağlıdır ve çeşitli yollarla elde edilebilir(Ünal 2007):

 

- Üretimin temelini teşkil eden faaliyetlerde değişiklik yapılması,

- Değer yaratmayan faaliyetlerin ortadan kaldırılması,

- Yarı mamul, kusurlu mamuller, tekrar işlenmiş mamullerle ile hurda ve artıklara ait stok alanlarının ortadan kalkması,

- Stok alanları ile üretim hatları arasındaki malzeme taşıma araçlarının ortadan kalkması,

Bütün bunların sonucunda, bu faaliyetlere ilişkin maliyet havuzları da ortadan

kalkacaktır.

Tek başına işçilik ve genel üretim maliyet sapmalarına verilen önemin

azalması : Bir çok geleneksel üretim işletmelerinde, işletme içi muhasebe

çabalarının çoğu işçilik ve genel üretim maliyeti standartlarının oluşturulması, bu standartlardan sapmaların hesaplanması ve raporlanması için harcanmaktadır. TZÜ ortamında işçilik ve genel üretim maliyet sapmalarının kullanılmasının önemi azalmaktadır. Çünkü, her bir üretim hücresi için işçilik ve genel üretim maliyet standartlarının belirlenmesi, bu üretim hücrelerinde çalışanların kendi faaliyetlerinin diğer üretim hücreleri üzerindeki etkilerini göz ardı etmelerine neden olur. Oysa TZÜ’de önemli olan, her bir üretim hücresinin başarısı değil, işletmenin genel başarısıdır(Ünal 2007).

Üretimle ilgili ayrıntılı bilgi kayıtlarını azaltılması : Tüm faaliyetlerde

basitleştirmeyi esas alan tam zamanında felsefesi, üretimi ilgilendiren kayıtlarda da basitleştirmeyi sağlar(Ünal 2007).

Tam Zamanında Üretimin Fayda ve Sakıncaları

Tam Zamanında Üretimin Faydaları

   

TZÜ sisteminin temel amacı olan gereksiz üretim süreçlerinin elimine edilmesi, işletmeye başta finansal olmak üzere birçok faydalar sağlamaktadır. Bu faydalar aşağıdaki gibi sıralanabilir(Kılıç 1998).

Stoklara daha az yatırım yapılması,

İşletmenin stok ve üretim amacıyla ihtiyaç duyduğu alanların azalması,

Direkt ilk madde ve malzeme maliyetlerinde azalma,

Üretim verimliliğinin artması ile işçilik giderlerinin, az sayıda satıcı ile uzun süreli anlaşmalar yapılmasıyla sipariş maliyetlerinin azalması

Stoklar azaldığı için, stokların zaman içinde değer kaybına uğraması, bozulması veya çalınması gibi risklerin azalması,

Bekleme süresinin azalmasıyla toplam üretim süresinin azalması,

Dağıtım noktalarının müşterilere yakın olacak şekilde yeniden konumlanması, taşıma ve pazarlama işlemlerine hız ve güven getireceğinden satışlarda artış, müşteri hizmetlerinde iyileşme ve nakliye giderlerinde azalma olması,

Gereksiz karmaşıklıkların ortadan kaldırılması, iş gücü, malzeme, araç-gereç ve makinelerin verimli bir şekilde kullanılması, maliyetlerin azaltılması, üretimde esnekliğin ve verimliliğin artırılması,

Üretim birimlerinde merkeziyetçi olmayan katılımcı atölye sistemine geçilmesi, çalışanların iş doyumunun artırılması yoluyla iş bağlılığı yönünde güdülenme sağlanması,

Mamul ve hizmetlerin kalite ve fiyatının iyileştirilmesi ile pazardaki rakiplerden daha iyi konumlara getirilmesi,

Hatalı ve kusurlu ürünlerin sayının azalması, bakım- onarım ve garanti harcamalarının düşmesine sebep olur.

 Tam Zamanında Üretim Sisteminin Sakıncaları

TZÜ sisteminin sakıncalarını şu şekilde sıralayabiliriz(Kılıç 1998); 

TZÜ sistemi, tekrar eden üretim sistemleri için kullanılabilir. Mamuller standart biçimde olmalıdır. Ayrıca tezgah hazırlık sürelerinin uzun olması durumunda bu sistem işlemez.

TZÜ için disiplin gereklidir. Eğer mamuller zamanında gelmez ve hatalar olursa, üretim durur. Hataları kapatmak için fazla stok yoktur. Bu sistemin başarısı için süreç hatasız işlemeli ve çalışanlar işlerini doğru yapmalıdır.

TZÜ sistemi, güven üstüne kurulu bir sistemdir. Ortamda güvensizlik varsa başarısızlık kaçınılmazdır. Bu güven müşterilerden tedarikçilere kadar uzanmalıdır.

En önemli sakıncalarından biri de, stokların işletme bilançosunda aktif olarak görülmesi nedeniyle işletmenin değerini artırmasıdır. Bu nedenle bir çok yöneticinin gözünde TZÜ uygulamasında sıfır stok olması işletmenin değerini düşürmektedir.

Muhasebe kayıtlarının bu sistemin işleyişine uyarlanması gerekmektedir. Ayrıca, işletme içi haberleşme eksikliği, değişime karşı kültürel direniş, işçi sendikalarının hoşnutsuzluğu, kaynakların yetersizliği ve üretim ortamına uygun performans ölçülerinin kullanılamaması, TZÜ sisteminin uygulanmasında önemli sorunlar ortaya çıkarabilecektir. Bu problemlerle karşılaşılmaması için TZÜ sistemi unsurlarının tümünün aynı anda değil, aşamalı olarak uygulamaya konulması gerekir. 

Sonuç

TZÜ sistemi işletmelerin stoklarının en etkin şekilde kullanımını sağlamıştır. Hiç stok tutmadan üretim maliyetlerinin düşürülebileceği, bu sistem ile ortaya konmuştur. TZÜ sistemi ile stokların etkin kullanımı ve verimliliğin arttırılması amaçlanmaktadır. TZÜ, günümüzün artan rekabet koşullarında ayakta kalmayı amaçlayan şirketlere oldukça yardımcı olmaktadır. Bunu da; maliyetleri düşürücü, kaliteyi ve üretkenliği arttırıcı felsefesiyle gerçekleştirir. TZÜ uygulaması kısa sürede üretkenliği artırabilir; çünkü problemlerin çözümü üzerinde çalışılacak, böylece üretkenlik süratle artacaktır.

KAYNAKÇA

Aslı Aksoy, Tam Zamanında Üretim Ortamında Tedarikçi Seçimi Ve Değerlendirmesi, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa,2005

Mehmet Şahin, vd, Genel İşletme, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskisehir, 2001, 1.Baskı, s. 241.

Mehmet Dinçer Başer, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tam Zamanında Üretim Sisteminin Temel Finansal Tablolara Etkisi Ve Bir Uygulama, Yüksek Lisans Tezi,2008

Meral Kılıç, Tam Zamanında Üretim Sisteminde Maliyet Muhasebesi, Selçuk Üniversitesi,Konya,1998

Mümtaz İpek, Tam Zamanında Üretim Sistemi Ve Bir Simülasyon Uygulaması, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 1995

Serap Açık, Toplam Kalite Yönetimi İle Tam Zamanında Üretim Sisteminin Birlikte Kullanılması Ve Bir Uygulama, Doktora Tezi, Erzurum, 2006

Serkan Ünal, Tam Zamanında Üretim, İstanbul Ticaret Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007